Samouszkodzenia to intencjonalne (nieprzypadkowe), przeprowadzone z własnej woli, pozbawione intencji samobójczych i stanowiące niewielkie zagrożenie życia uszkodzenia własnego ciała, które nie są akceptowane społecznie (Walsh, 2014). Obok zachowań samobójczych należą do bezpośrednich zachowań autodestrukcyjnych. Najczęściej pojawiają się i występują u nastolatków oraz młodych dorosłych. Wiek inicjacji przypada zazwyczaj między 11. a 14. rokiem życia. Niełatwo jest określić dokładną skalę tego zjawiska, ponieważ młodzież najczęściej ukrywa je przed dorosłymi. Co więcej, większość aktów autoagresji nie wymaga interwencji medycznej i nie jest w żaden sposób odnotowywana w statystykach opieki zdrowotnej. Jednak na podstawie różnych badań szacuje się, że samouszkodzenia mogą być obecne u 11, a nawet 39% młodych ludzi (Ziółkowska i Wycisk, 2019). Oznacza to, że w przeciętnej klasie szkolnej są przynajmniej trzy osoby, które przejawiają autoagresję.
Badacze zauważają, że samouszkodzenia coraz częściej pojawiają się u młodych ludzi bez zaburzeń psychicznych i traumatycznych doświadczeń (Walsh, 2014). Wśród ważnych powodów wzrostu częstotliwości samouszkodzeń młodzieży z populacji ogólnej można wyróżnić m.in.:
- Wysoce stresogenne środowisko szkolne – wielozadaniowość, nacisk na sukces edukacyjny i rywalizację, przemoc rówieśniczą;
- Zanik poczucia wspólnoty i wsparcia społecznego, pozostawianie nastolatków przez rodziców samym
sobie przez większą część dnia;
- Brak konstruktywnego modelu regulacji emocji i samouspokajania w środowisku rodzinnym i szkolnym;
- Propagowanie środków zmieniających świadomość jako metody radzenia sobie z emocjami i stresem oraz oczekiwanie natychmiastowej poprawy;
- Przedstawianie samouszkodzeń jako normalnej reakcji na stres oraz instruktaże w Internecie, książkach, programach, filmach, serialach;
- Gloryfikowanie zachowań autoagresywnych i obdarzanie osób, które je przejawiają, uwagą.
Czynniki ryzyka samouszkodzeń
Samouszkodzenia raczej nie występują jako wyizolowany problem – częściej są jednym z objawów różnych trudności.
BIOPSYCHOSPOŁECZNE CZYNNIKI RYZYKA POJAWIENIA SIĘ SAMOUSZKODZEŃ:
Wymiar środowiskowy:
- Zdarzenia z przeszłości rodziny, m.in. przemoc, nadużywanie substancji psychoaktywnych, samouszkodzenia i zachowania samobójcze wśród bliskich;
- Zdarzenia z przeszłości nastolatka, m.in. zaniedbanie, problemy z więzią, utrata ważnej osoby, doświadczenia traumatyczne (przemoc fizyczna i seksualna);
- Unieważniające środowisko rodzinne – emocjonalne doświadczenia nastolatka są ignorowane, negowane, wyśmiewane lub potępiane; to sprawia, że on sam zaczyna również kwestionować zasadność, a nawet istnienie swoich wewnętrznych stanów afektywnych;
- Obecne problemy, np. strata, konflikt w relacji, niepowodzenie, nadużycie, kontakt z rówieśnikami dokonującymi samouszkodzeń.
Wymiar biologiczny:
- Zaburzenia psychiczne (najczęściej depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywiania, zaburzenia osobowości);
- Hipotezy dotyczące niewłaściwej regulacji poziomu serotoniny, dysfunkcji endogennego systemu opioidowego, zmniejszonej wrażliwości na ból.
Wymiar poznawczy:
- Niska samoocena;
- Niewielkie poczucie sprawstwa;
- Samooskarżanie;
- Tendencja do zniekształceń poznawczych w myśleniu;
- Myśli, obrazy i wspomnienia związane z traumą.
Wymiar afektywny
- Podatność na częste występowanie silnych i długotrwałych emocji;
- Częste odczuwanie złości, lęku, napięcia, wstydu, osamotnienia.
Wymiar behawioralny:
- Niewielkie umiejętności psychospołeczne;
- Najczęstsze bodźce spustowe, m.in. kłótnie, izolacja, zażycie substancji psychoaktywnej.
Nie ma prostego związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy danym czynnikiem ryzyka a wystąpieniem samouszkodzeń – to, czy dany nastolatek sięgnie po autoagresję, będzie wypadkową działania czynników ryzyka i obecnych czynników protekcyjnych.
